Radyoaktif Paratoner Nedir?

Ra-226 radyoaktif kaynaklı paratonerlerin kullanımı tüm dünyada yasaklanmış olup, Am-241 radyoaktif kaynaklı paratonerlerin Avrupa Birliği ülkeleri tarafından kullanılmadığı bilinmektedir.
Kurumumuzun yayımladığı 04.01.2000 tarih ve 10700-0005 sayılı genelge ile paratoner üretimi için kullanılan radyoaktif kaynakların (Am-241, Ra-226 v.b.) ithalatına 31.03.2000 tarihinden itibaren izin verilmemektedir. Bu yasaklama süresiz bir şekilde devam edecektir.
Yine Kurumumuzun yayımlamış olduğu 30.07.2001 tarih ve 10700-1485 sayılı genelge ile de; ülkemizde montajı yapılmış ve halen kullanılmakta olan Ra-226 radyoaktif kaynaklı paratonerler, çevre ve insan sağlığı açısından oluşturabileceği potansiyel tehlikeler gözönüne alınarak, Kurumumuzdan lisanslı firmalar vasıtası ile yerlerinden sökülüp İstanbul’da Çekmece Nükleer Araştırma ve Eğitim Merkezi Müdürlüğü’ ne (Tel:0-212-473 2600) radyoaktif atık olarak depolanmak üzere teslim edilmektedir. Ra-226 radyoaktif kaynaklı paratonerlerin Kurumumuzdan lisanslı firmalar vasıtası ile sökme ve Kurumumuza teslim edilmesi işlemleri devam etmektedir.
Kurumumuzdan lisanslı radyoaktif kaynaklı paratoner üretici firmalarının ithalatın yasaklandığı 31.03.2000 tarihinden önce ithal ettikleri Am-241 radyoaktif kaynakları 06.02.2003 tarihi itibarıyla tükenmiş olup, radyoaktif kaynaklı paratoner üretimi de sona ermiştir. Bundan böyle radyoaktif kaynaklı paratoner üretimi ve montajı yapılmayacaktır.
Halen binalarda kurulu bulunan ve kullanılmaya devam edilen Am-241 radyoaktif kaynaklı paratonerlerin kullanımı ile ilgili herhangi bir yasaklama söz konusu değildir. Bu paratonerlerin belirli aralıklarla (yılda en az bir defa ) paratonerin üzerindeki radyoaktif elemanların ve paratonerin iletkenliğinin orijinal montaj özelliklerini koruması açısından yetkili kişiler tarafından kontrol edilmesi, kullanılmakta olan Am-241 radyoaktif kaynaklı paratonerlerin herhangi bir nedenle kullanım dışı bırakılması durumunda lisanslı firmalar vasıtası ile yukarıda belirtildiği şekilde Kurumumuza radyoaktif atık olarak devredilmesi gerekmektedir.
Paratoner üretiminde kullanılan radyoaktif kaynakların yarılanma ömürleri uzun olmasına rağmen yurt dışı üreticisi olan Amersham International – İngiltere firması, paratonere monte edilmiş Amerisyum-241 ve Radyum-226 radyoaktif kaynaklarının verimli çalışma ömürlerinin kuru ve temiz havada 10 yıl olduğunu belirtmekte ve bu süre sonunda kaynağın değiştirilmesi gerektiğini tavsiye etmektedir.
Alternatif tekniklerle karşılaştırıldığında net bir fayda sağlamayan radyoaktif kaynaklı paratonerlerde kullanılan radyasyon kaynaklarının oldukça yaygın kullanımları nedeni ile gereksiz olarak radyoaktif madde birikiminin engellenmesi, söz konusu paratonerlerin deprem, şiddetli rüzgar, yağışlar ve yangın ile zarar görmesi, düşmesi, kaybolması, çalınması ve uzun kullanım yılları içerisinde kullanıcıların değişmesi ve bilgisi olmayan kişilerin ellerine kolayca geçmesi gibi nedenlerle, çevre ve insan sağlığı açısından potansiyel riskler gözönüne alınarak radyoaktif madde ithalatının ve üretimin durdurulması ülkemiz ve insan sağlığı açısından önem arzetmektedir.

Radyoaktif kaynaklı Paratoner işlevini yapan başlık kısmı normal şartlarda binaların çıkılabilen bölümünden 6 ile 6,5 metre yükseklikte demir direk üzerine kurulur. Paratoner başlık kısmı üzerinde ortada sivri yakalama ucu vardır. Radyoaktif kaynak ise sivri ucun bağlı bulunduğu direk üzerindeki tabla etrafında yaklaşık 1 cm çapında yuvarlak veya dikdörtgen şeklinde ve folyo kalınlığında olup, koruma alanının çapına göre 1 ile 4 eleman olacak şekilde monte edilmiş metal parçalardır. Paratonerin diğer bölgelerinde herhangi bir radyoaktif kaynak bulunmaz. Bazı paratonerlerin imal edilme özelliğinden dolayı radyoaktif kaynakların bulunduğu yerin üzeri kapatılmıştır. Paratoner üzerinde bulunan yukarıda belirtilen tabla kısmına çok fazla yaklaşılmaması ve hiç bir şekilde radyoaktif kaynak dediğimiz metal folyalarla temas edilmemesi gerekir.

Ülkemizde 1980 yılı ve öncesi üretilen ve montajı yapılan Parasphere, Preventor, Helita marka paratonerlerin Ra-226 radyoaktif kaynakları ile üretilmiş paratoner olma ihtimali kesin olmamakla birlikte yüksektir.
Radyoaktif maddelerin yaydıkları alfa parçacıklarının enerjileri genellikle 9 MeV’in altında olup bunları çok ince kalınlıklarda maddeler ile (bir kağıt tabaka gibi) durdurmak mümkündür. Alfa parçacıkları madde içinden geçerken nisbeten büyük olan elektrik yükleri nedeniyle yolları üzerinde yoğun bir iyonlaşma meydana getirerek enerjilerini çabucak kaybederler. Paratonerlerde kullanılan Am-241 radyoaktif maddesinin yaydığı alfa radyasyonu da paratonerin sivri yakalama ucuna yakın bir yere monte edilen tabla üzerinde sahip olduğu yüksek enerji nedeni ile hava ortamlarında güçlü iyonizasyon meydana getirir. Bulutların birbirine sürtünmesi ile meydana gelen yıldırımın (negatif yüklerin) pozitif yüklü toprağa çekilmesi söz konusu bu iyonizasyon nedeni ile hız kazanır ve yakalama ucunun bağlı olduğu iletken tel yardımı ile elektrik akımı topraklanır.
Alfa parçacıkları, erişme uzaklıklarının kısa oluşundan dolayı, normal olarak bir dış radyasyon tehlikesi yaratmazlarsa da alfa parçacıkları yayan maddeler sindirim, solunum veya ciltte bulunan yaralar yolu ile vücuda girdikleri takdirde tehlikeli olabilirler.
Paratonerlerde bulunan radyoaktif kaynak üzerinde oluşabilecek toz tabakası, su damlacıkları ve oluşan çamur gibi dış etkenler alfa parçacıklarının yayılmasını engeller ve radyoaktif kaynağın işlevini göremez hale getirir. Çevre koşullarından etkilenmiş bu tür paratonerlerin radyoaktif kaynağının herhangi bir fonksiyonunun olamayacağı, ancak sivri yakalama ucu vasıtası ile yıldırımın toprağa aktarılması mümkün olabildiği, bu nedenle paratonerlerin radyoaktif kaynakları üzerinde bulunabilen toz, çamur vb. istenmeyen birikimlerin çıplak el ile temas etmeden, ucuna pamuk veya yumuşak bez parçası sarılmış bir pens yardımı ile belirli zamanlarda silinmesi tavsiye edilir.
Radyoaktif kaynaklı paratonerlerin dışındaki alternatif paratonerlerin kullanımının daha uygun olacağı düşünülmektedir.